De Atlantische oceaanstroming, waar de Golfstroom onderdeel van is, lijkt een stuk instabieler te zijn dan tot voor kort werd gedacht, aldus het nieuwe onderzoek van de Universiteit Utrecht en het KNMI. Dit heeft gevolgen voor het toekomstige klimaat in Europa. In een complex klimaatmodel simuleerden Utrechtse onderzoekers scenario’s waarin de AMOC met meer dan 80% verzwakt, in combinatie met verschillende niveaus van wereldwijde opwarming.
De AMOC is een grootschalige zeestroming in de Atlantische Oceaan, die een belangrijke rol speelt in het verdelen van warmte over de aarde. In het meest recente IPCC-rapport uit 2021 werd het risico dat de AMOC deze eeuw instort nog als laag ingeschat, maar uit nieuw onderzoek blijkt het tegenovergestelde. Michiel Baatsen van het Instituut voor Marien en Atmosferisch onderzoek Utrecht (IMAU) vertelde er op 26 september over op het Betweterfestival van de Universiteit Utrecht. Op 11 juni 2025 publiceerde hij erover in Geophysical Research Letters.
Stilvallen AMOC in 2060
In verschillende simulaties liet Baatsen aan de zaal zien wat er gebeurt met de Atlantic Meridional Overturning Circulation (AMOC) als deze oceaanstroming sterk verzwakt in een opwarmende wereld. Hieruit blijkt dat in een gematigd opwarmingsscenario, een verzwakte stroming alsnog voor regionale afkoeling in Europa leidt, onder andere door oprukkend zee-ijs, rond het jaar 2060. Daarnaast kan het de zeespiegelstijging versnellen en voor meer droogte zorgen. Als ludieke afsluiter liet Baatsen een door AI gegenereerd beeld zien van een Elfstedentocht in 2057.
Gevolgen verzwakkende oceaanstroming
De AMOC is een belangrijke zeestroming die zowel het Europese als wereldwijde klimaat bepaalt. Maar door het opwarmen van de aarde, is deze zeestroming al een tijd aan het verzwakken. Klimaatmodellen laten dat consequent zien. Vooral bij het verder toenemen van de CO2-uitstoot. Maar ook bij beperking daarvan blijft de kans van het stilvallen van de AMOC voor 2100 zo´n 25 procent, liet het KNMI deze zomer weten. Door het verzwakken van de Atlantische oceaanstroming zal het in Europa minder hard opwarmen dan op andere plekken, of zelfs kouder worden, vooral in de winter. En dat terwijl de rest van de wereld opwarmt.
Klimaatverandering zwakt AMOC af
“Door de toenemende hoeveelheid neerslag en het afsmelten van de Groenlandse ijskap wordt het water in de Noord-Atlantische Oceaan steeds minder zout, en daardoor ook minder zwaar. Normaalgesproken zakt het zoute en koude, en dus relatief zware water in de buurt van Groenland naar de diepzee. Dit afzinken van water vormt de aandrijvende kracht van de AMOC, maar die wordt dus steeds zwakker door klimaatverandering”, legt Baatsen uit.
Geteste scenario´s
De hoeveelheid zoet water die de Noord-Atlantische Oceaan binnenkomt, is bepalend voor de sterkte van de AMOC. De onderzoekers voegden in hun simulaties verschillende hoeveelheden zoet water toe aan de Noord-Atlantische Oceaan, van weinig tot veel, om te testen hoe gevoelig de AMOC is. Ook werden twee emissiescenario’s doorgerekend: een gematigd scenario (RCP4.5) en een hoog scenario (RCP8.5). De verwachte, mondiale opwarming in 2100 bedraagt in die scenario’s respectievelijk 2,7 en 4,7 graden ten opzichte van eind negentiende eeuw.
Koude winters
Als door een zwakkere AMOC de wintermaanden kouder worden, zal het zee-ijs zich naar het zuiden uitbreiden. Aangezien zee-ijs, in tegenstelling tot het donkere oceaanoppervlak, veel zonlicht reflecteert, versterkt dat de afkoeling. Volgens Baatsen kan dan, onder een gematigd emissiescenario (RCP4.5), het zee-ijs in de winter zelfs oprukken tot in de Noordzee, als de AMOC stilvalt. Daardoor worden Europese winters veel kouder. De gemiddelde wintertemperatuur zal zo’n 3 graden onder het pre-industriële niveau uitkomen en de eens in de 10 jaar voorkomende koude extremen in de winter kunnen in Nederland zo’n 15 graden lager komen te liggen, tot aan -20 graden. Als de uitstoot verder toeneemt (RCP8.5) wordt de kans dat de AMOC stilvalt weliswaar groter, maar is de impact op de Europese temperaturen kleiner. Dat komt vooral omdat het zee-ijs zich in dat geval niet sterk zuidwaarts kan uitbreiden.
Afkoeling vooral in Noordwest-Europa
Noordwest-Europa ondervindt de grootste invloed van het AMOC warmtetransport, en daar zal de afkoeling dan ook het sterkste zijn als de AMOC stilvalt. Vooral Schotland en de Noorse kust, waar het klimaat nu relatief mild is, krijgen veel strengere winters dan ze gewend zijn. De temperatuur in Zuid-Europa wordt daarentegen niet heel sterk beïnvloed door de warme Golfstroom. Als de AMOC afzwakt of ineenstort zal het temperatuurcontrast tussen Noord- en Zuid-Europa dan ook toenemen, vooral in de winter. Daardoor nemen de drukverschillen toe, en kan het harder gaan stormen. Ook zullen hierdoor de dag-tot-dag temperaturen sterk variëren.
Naast temperatuurveranderingen zorgt een zwakkere of stilgevallen AMOC ook voor minder neerslag en meer droogte in Europa, en een snellere zeespiegelstijging in de noordelijke Atlantische Oceaan.
Kanttekening model
In het onderzoek van Baatsen wordt de AMOC aan het kantelen gebracht door in het klimaatmodel een grote hoeveelheid zoetwater aan de Noord-Atlantische Oceaan toe te voegen. Een onbedoeld neveneffect daarvan kan zijn dat het zee-ijs in het model extra uitbreidt, waardoor de temperatuurdaling overschat wordt. Daar staat dan weer tegenover dat het hier gebruikte klimaatmodel (CESM1) de koude extremen juist onderschat; het heeft een zogenaamde ‘warmte- bias’. Door de AMOC ook met andere klimaatmodellen en op andere manieren te onderzoeken, kunnen onderzoekers meer zekerheid krijgen over de kans op stilvallen van de AMOC en de klimaateffecten daarvan.
Interactieve tool
Het model is online toegankelijk, waarmee je zelf de verwachte temperatuurveranderingen kunt zien bij verschillende parameters. Dit kan via de interactieve tool op amocscenarios.org, waar de resultaten van de recente studie zijn weergegeven.
